| 32699 |
ondiepe voor, ondiep geploegd land |
belk:
belǝk (Q192p Margraten),
belkvoor:
belǝk˲[voor] (Q192p Margraten),
bęlǝk˲[voor] (Q192p Margraten),
braak:
brǭk (Q192p Margraten),
de belken:
belǝkǝ (Q192p Margraten),
bęlǝkǝ (Q192p Margraten),
de stropen:
štrōpǝ (Q192p Margraten),
het (land) ligt in de belk:
ǝt lik˱ en dǝ bęlǝk (Q192p Margraten),
het (land) ligt in de stropen:
ǝt lik˱ en dǝ štrø̄pǝ (Q192p Margraten),
het gebelks:
gǝbęlǝks (Q192p Margraten),
het gestroops:
gǝštrø̜ps (Q192p Margraten),
het ligt in de belkvoren:
ǝt lik˱ en dǝ belǝk˲vǭrǝ (Q192p Margraten),
stroop:
štrø̄p (Q192p Margraten)
|
In dit lemma zijn de benamingen opgenomen voor a) de ondiepe voor in het algemeen; b) de voor die ontstaat bij de een of andere manier van ondiep ploegen; c) de akker die in zodanige voren geploegd ligt. Van een indeling in groepen moest worden afgezien, omdat van sommige woordtypen niet alleen de meervouds-, maar ook de enkelvoudsvorm bruikbaar is voor de ondiepe voren waarmee men de akker beploegt, en bijgevolg voor de aldus bewerkte akker zelf. De termen zijn voornamelijk gerangschikt naar het grondwoord voor "ondiep geploegd" resp. "ondiepe voor". Voor het (...)-gedeelte van varianten zie men het lemma ploegvoor. [N P, 12; N 11A, 109c + d; add.: JG 1b; N 11, 59; A 20, 1b; monogr.]
I-1
|
| 25064 |
oneven, niet door twee deelbaar |
omp:
(uitspraak: oomp).
omp (Q192p Margraten)
|
oneven [DC 31 (1959)]
III-4-4
|
| 24360 |
ongedierte, algemeen |
ongesiefer:
ongesiefer (Q192p Margraten)
|
gedierte, klein ~ (verzamelnaam voor insecten, wormen, spinnen enz.) [gediert, ongediert, gewörmt, ongesiefer] [N 26 (1964)]
III-4-2
|
| 32805 |
onkruid uiteggen, ondiep geploegd (stoppel) |
af[eggen]:
āf˱[eggen] (Q192p Margraten
[(na het belken of stropen)]
),
uit[eggen]:
ū.t˱[eggen] (Q192p Margraten)
|
Het land bewerken met de onkruideg of de scherp aangespannen gewone eg, om de wortels van onkruid (kweekgras met name) op te halen, stoppels los te woelen en het land geschikt te maken, om bemest en vervolgens geploegd te worden. Dat men onkruid e.d. ook met de cultivater kan losmaken, blijkt uit termen als (af)russen en (uit)schulpen (vergelijk het lemma ''cultivateren''). Voor de dialectvarianten van de benamingen voor onkruid en kweekgras zij verwezen naar de betrokken lemmata in de volgende aflevering van I.1. Voor wat ''eggen'' en ''eggen'' betreft zie men de toelichting bij het lemma ''eggen''. [JG 1a + 1b; N 11, 80a; N 11A, 172d + e; N P, 15a add.; monogr.]
I-2
|
| 33291 |
onkruid, algemeen |
gras:
grās (Q192p Margraten),
kruid:
krūt (Q192p Margraten),
onkruid:
onkrūt (Q192p Margraten)
|
De verzamelnaam van in het wild groeiende planten, tussen de cultuurgewassen; ze belemmeren de cultuurgewassen in hun groei en de boer zal ze dan ook bestrijden. Naar aanleiding van de opgave nuttigheid in L 387 merkt de zegsman op: "Nut is hier ɛvuil, viesɛ"; waarschijnlijker dan deze volksetymologie is echter dat het voorvoegsel on- hier is uitgevallen. Puinen, puimen is eigenlijk de soortnaam van een afzonderlijke plant (zie het lemma Kweek) maar hier uitdrukkelijk opgegeven als de algemene benaming voor alle soorten onkruid. Hetzelfde geldt voor de opgaven reutsel (zie het lemma Perzikkruid). De varianten op -ds zoals vuiligheids vertonen pseudo-klankverschuiving. [N 11, 70a en 80a; N 11A, 172d; N 14, 123 en 124; N 17, 11; N P, 15b en 16b; JG 1a, 1b; A 17, 11; A 26, 9; A 28, 10; A 30, 2; A 39, 1b; A 43, 13; L 2, 18; S 26; Wi 6; monogr.]
I-5
|
| 32778 |
onkruideg, stoppeleg |
[eg]:
[eg] (Q192p Margraten),
gras[eg]:
grās˱[eg] (Q192p Margraten
[(driehoekig, van hout, 17 of 19 tanden; van ijzer, 20 tanden; vierkant van hout 19 of 21 tanden; van ijzer, 25 tanden)]
)
|
De onkruideg is een eg waarmee men onkruid en wortels van met name kweekgras uit de akker opegde. Met deze eg bewerkte men ook ondiep geploegd stoppelland. Ze werd verder nog gebruikt om het land vlak te trekken en om een akker die geploegd moest worden, voor te bewerken. Men maakte vooral bij deze eg gebruik van de egketting. Door deze verder naar achteren op de eg vast te maken, kon men de tanden van de eg dieper door de grond laten gaan. De onkruideg was vroeger vaak een drie- of vierhoekige houten eg met schuin naar voren gerichte tanden. Wat de vorm betreft, leek ze op de zaadeg, maar ze had minder en tevens langere tanden, die dieper door de grond gingen en waaraan het onkruid minder bleef vastzitten. Als men maar één eg had of gezien de grondsoort ter plaatse dezelfde eg voor meerdere doeleinden kon gebruiken, spande men de eg "scherp" aan, wanneer bij de bestrijding van onkruid e.d. diep geëgd moest worden. Egbenamingen naar de stand van de tanden hoeven dus niet een andere eg te betreffen dan die welke men - maar dan "bot" aangespannen - bij het ineggen van zaad gebruikte. Bijzonderheden omtrent de vorm (‚àÜ, vierkant, –î), het materiaal en het aantal tanden van de onkruideg zijn, voorzover die werden opgegeven, achter de betrokken plaatsnummers vermeld. Aan het einde van het lemma staan enige termen die duiden op de vorm van de onkruideg of het materiaal waaruit deze vervaardigd was, en andere die een moderner egtype betreffen, dat men later is gaan gebruiken voor de bestrijding van onkruid e.d. Voor dialectvarianten in de (...)-vorm zij verwezen naar de betrokken lemmata in de omgeving. Wat met ''eg'' en ''eg'' bedoeld wordt, is aangegeven in de toelichting bij het lemma ''eg''.' [JG 1a + 1b + 1c + 2c; N 11, 70 + 72; N 11A, 160 + 169g; N J, 10 add.; N P, 15 + 16 add.; A 13, 16b; div.; monogr.]
I-2
|
| 25175 |
onstuimige lucht |
wilde lucht:
⁄n wil loch (Q192p Margraten)
|
onstuimige, woest bewolkte lucht [grellig] [N 22 (1963)]
III-4-4
|
| 20581 |
ontbijt |
eerste koffie, de -:
eerste koffie (Q192p Margraten)
|
namen en uren van de dagelijkse maaltijden: koffie [ZND 18G (1935)]
III-2-3
|
| 33002 |
ontsmettingsmiddel |
kelksel:
kɛlksǝl (Q192p Margraten)
|
Het middel, de vloeistof die gebruikt wordt bij het ontsmetten van zaaigraan. Zie ook de toelichting bij het vorige lemma. [N M, 24b]
I-4
|
| 33682 |
onvruchtbare grond |
slecht land:
šlɛx lānt (Q192p Margraten)
|
Grond van slechte kwaliteit. De oorzaak kan verschillend zijn. Het gevolg is echter een slecht landbouwproduct. [N 27, 31; N 27, 29; N 11, 2d; N 11, 2f; A 10, 4; N 6, 33a; Vld.; monogr.]
I-8
|