e-WLD begrippen

id	Begrip	Trefwoord: dialectopgave (plaats)	Omschrijving
29432	klei delven	leem steken: lęjm štē̜kǝ (Q111p Klimmen), opguizen: ǫp˲gušǝ (Q111p Klimmen [(idem)] )	Vroeger werd de gestoken klei in de put bereid; toen de kleiputten verder van de fabriek af kwamen te liggen, moest de grondstof op karren worden geladen voor het vervoer naar de opslagplaats. Meestal heeft men één term voor beide handelingen, zo niet, dan wordt de andere in het lemma erbij gegeven. In L 270 moest de klei v√≥√≥r het gebruik van excavateurs in de kleigroeven soms trapsgewijs vanuit de kleiput met een schop naar boven worden gegooid, tot deze uiteindelijk op de begane grond terecht kwam. Op elk van de daarvoor gebruikte horizontale vlakken lag een houten vlonder, waarop een werkman stond. De arbeider in de kleiput gooide de kleikluiten op het eerste vlak; van hier werden ze op het tweede vlak gegooid en zo verder. Men noemde dit: ɛop het schavot werkenɛ (Tegels Dialek, pag. 113).' [N 98, 27; N 98, 30; monogr.] II-8
29606	klei, leem	goede leemgrond: gǫwǝ lęi̯mgront (Q111p Klimmen), klei: kliǝ (Q111p Klimmen), leem: lęi̯m (Q111p Klimmen), lęjm (Q111p Klimmen)	Algemene benaming voor de taaie, kneedbare grondsoort die verwerkt wordt in de steen- of pannenfabriek of in de pottenbakkerij. Termen die klei aanduiden die voor specifieke doeleinden wordt gebruikt, zijn opgenomen in de lemmata ɛpotaardeɛ, ɛsteenbakkerskleiɛ en ɛdakpannenkleiɛ. In Nederland komen verschillende kleisoorten voor. De oudste kleilagen uit het Tertiair (Oligoceen) zijn de mariene afzettingen uit de Achterhoek en Twente. Deze vette en kalkhoudende leem is grijsachtig tot (licht)groenachtig of bruinachtig van kleur en wordt ook Rupelse of Boomse klei genoemd. De jongere rivierkleiafzettingen uit het Tertiair (Plioceen) komen voor in Limburg in plaatsen als Reuver (L 299), Swalmen (L 331) en Brunssum (Q 35). De bij Brunssum gevonden klei, die geelbakkend is, wordt gebruikt voor vuurvast materiaal. De klei bij Tegelen (L 270) en Belfeld (L 297) heeft zich tijdens de overgang van het Tertiair naar het Kwartair gevormd en bevindt zich in lagen van anderhalf tot vier meter onder het zand. Deze vette klei is uitermate geschikt voor dakpannen en greswaren. De in het zuiden van Nederlands Limburg aangetroffen l√∂ss tenslotte bestaat uit fijn materiaal dat door de wind werd aangevoerd. Deze kleisoort is mager en wordt gebruikt voor het vervaardigen van metselstenen (Janssen, pag. 22/23).' [N 27, 48; L 1a-m; S 21; monogr.] \|\| Grijs- tot geelachtige, sterk samenhangende, enigszins klevende, vruchtbare grondsoort, ontstaan door afzetting van verweringsprodukten door rivieren. Leem is ook een kleiachtige grondsoort echter met een zandgehalte groter dan 20%. Zie ook het lemma ɛklei, leemɛ in wld II, afl. 8 (pottenbakker e.a.), blz. 31.' [N 27, 41; N 27, 33; N 18, 2 add.; N 18, 5 add.; N 15, add.; R 3, 6; A 10, 4; Wi 52, 53; Vld.; monogr.] I-8, II-8
29649	kleibereider	leemmaker: lęjmmē̜kǝr (Q111p Klimmen)	De arbeider die de klei uitspreidt, besproeit met water, omzet en met de voeten kneedt. [N 98, 62; monogr.] II-8
29633	kleikar	leemkar: lęjmkar (Q111p Klimmen)	Slagkar waarmee de gegraven delfstof over de weg naar de voorraadplaats werd vervoerd. De kleikar werd getrokken door een paard. [N 98, 48; monogr.] II-8
29629	kleikruiwagen	schubkarre: šupkar (Q111p Klimmen)	Kruikar met bak, gebruikt om de gestoken klei vanuit de kleiput te vervoeren. De bak van de kruiwagen werd in Q 111 een kom (kǫmp) genoemd. Met de term taai(e)-kar (L 381) werd oorspronkelijk de kleikruiwagen aangeduid waarmee de gemalen klei van de kleimolen naar de vormtafel werd gebracht. Deze gemalen klei, die een hoge graad van taaiheid had bereikt, werd ook wel taaie (tę ̞j\) genoemd (Geuskens, pag. 36). [N 98, 43; monogr.] II-8
24661	klein hoefblad	wilde rabarber: Veldeke groot hoefblad wille rabarber (Q111p Klimmen)	groot hoefblad [N 92 (1982)] III-4-3
25009	klein in zijn soort	charmoule (wa.): krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). sjaermoel (Q111p Klimmen), duimeling: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). dumeling (Q111p Klimmen), kabberdoes: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kabberdoes (Q111p Klimmen), krauwel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). krawwel (Q111p Klimmen), kroddel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kroddel (Q111p Klimmen), kruikenstop: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kroekesjtop (Q111p Klimmen), kruppel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kröppel (Q111p Klimmen), muggenpis: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). mögkepis (Q111p Klimmen), onderdeur: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). ongerduër (Q111p Klimmen), piezel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). piezel (Q111p Klimmen), rebbedopje: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). rebbedepke (Q111p Klimmen), spin: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). sjpin (Q111p Klimmen), splinter: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). sjplinter (Q111p Klimmen)	iets dat klein is in zijn soort [piepeling, ruigte, geneuk] [N 91 (1982)] III-4-4
33746	klein paard	(een) tweedehands (paard): twīǝdǝhans (Q111p Klimmen), ardenner: ardɛnǝr (Q111p Klimmen), bidet: bidi (Q111p Klimmen), pony: poni (Q111p Klimmen), pǫni (Q111p Klimmen)	Bedoeld is een paard dat lichter is dan een gewoon boerenpaard en dat men in de koets kan spannen. Een pony is lichter dan een bidet, die op zijn beurt niet zo zwaar als een ardenner is (P 49). Een dubbele pony is zwaarder dan een (enkele) pony of bidet (L 424). Een bidet, iets groter dan een pony, dient veelal als loop- en koetspaard (P 192, Q 168, 242). Een hit - waarbij eveneens een onderscheid tussen enkele en dubbele hit wordt gemaakt - kan vergeleken worden met een pony of bidet. Een ardenner is kort, dik en gedrongen (P 46), groter dan een pony maar kleiner dan een gewoon paard. Uit de antwoorden blijkt een sterke wisseling van de accentuering in pony en bidet. Pony met initiaal accent is aan het Nederlands, met finaal acent aan het Franse poney ontleend. De beginaccentuering in bidet gaat op een autonome ontwikkeling in de dialecten terug. Buiten de genoemde termen komen er nog een vrij groot aantal andere voor. Zie afbeelding 1. [JG la, lb, lc, 2c; N 8, 62a, 62b, 62c en 62d; A 4, 3; L 20, 140], [JG la, lb, lc, 2c; N 8, 62a, 62b, 62c en 62d; A 4, 3; L 20, 3], [JG la, lb, lc, 2c; N 8, 62a, 62b, 62c en 62d; A 4, 3; L 20, 63] I-9
17544	klein persoon	broekenmannetje: héé is en brookeménneke (Q111p Klimmen), dat hij zich strospieren onder de voeten legt: es hae zich e sjtrue-sjpier ònger de veut lègkt (Q111p Klimmen), hij kan een varken naar de vot inkijken: kan hae e verke nao de vot i-kieke (Q111p Klimmen), kop-eik: héé is en kop-eik (Q111p Klimmen), krauwel, een -: t is ne krawwel (Q111p Klimmen), kreupel, een -: héee is enne kröppel (Q111p Klimmen), krots: t is ne kräötsj (Q111p Klimmen), kruikescherf: héé is enne krōēkesjpèref (Q111p Klimmen), kruikestok: héé is enne krōēkesjtik (Q111p Klimmen), kruikestop: héé is enne krōēkesjtop (Q111p Klimmen)	klein van gestalte [N 10 (1961)] III-1-1
17543	klein van gestalte	een vuist hoger als een varken: héé is en vōēs hôôger ès en vérreke (Q111p Klimmen), klein van postuur: héé is klein van postūūr (Q111p Klimmen), klein van stuk: héé is klein van sjtök (Q111p Klimmen), maar een vuist hoger als een varken: hae is mèr n voes hoeëger es e verke (Q111p Klimmen)	klein van gestalte [N 10 (1961)] III-1-1

klei delven

leem steken: lęjm štē̜kǝ (Klimmen), opguizen: ǫp˲gušǝ (Klimmen [(idem)] )

Vroeger werd de gestoken klei in de put bereid; toen de kleiputten verder van de fabriek af kwamen te liggen, moest de grondstof op karren worden geladen voor het vervoer naar de opslagplaats. Meestal heeft men één term voor beide handelingen, zo niet, dan wordt de andere in het lemma erbij gegeven. In L 270 moest de klei v√≥√≥r het gebruik van excavateurs in de kleigroeven soms trapsgewijs vanuit de kleiput met een schop naar boven worden gegooid, tot deze uiteindelijk op de begane grond terecht kwam. Op elk van de daarvoor gebruikte horizontale vlakken lag een houten vlonder, waarop een werkman stond. De arbeider in de kleiput gooide de kleikluiten op het eerste vlak; van hier werden ze op het tweede vlak gegooid en zo verder. Men noemde dit: ɛop het schavot werkenɛ (Tegels Dialek, pag. 113).' [N 98, 27; N 98, 30; monogr.] II-8

klei, leem

goede leemgrond: gǫwǝ lęi̯mgront (Klimmen), klei: kliǝ (Klimmen), leem: lęi̯m (Klimmen), lęjm (Klimmen)

Algemene benaming voor de taaie, kneedbare grondsoort die verwerkt wordt in de steen- of pannenfabriek of in de pottenbakkerij. Termen die klei aanduiden die voor specifieke doeleinden wordt gebruikt, zijn opgenomen in de lemmata ɛpotaardeɛ, ɛsteenbakkerskleiɛ en ɛdakpannenkleiɛ. In Nederland komen verschillende kleisoorten voor. De oudste kleilagen uit het Tertiair (Oligoceen) zijn de mariene afzettingen uit de Achterhoek en Twente. Deze vette en kalkhoudende leem is grijsachtig tot (licht)groenachtig of bruinachtig van kleur en wordt ook Rupelse of Boomse klei genoemd. De jongere rivierkleiafzettingen uit het Tertiair (Plioceen) komen voor in Limburg in plaatsen als Reuver (L 299), Swalmen (L 331) en Brunssum (Q 35). De bij Brunssum gevonden klei, die geelbakkend is, wordt gebruikt voor vuurvast materiaal. De klei bij Tegelen (L 270) en Belfeld (L 297) heeft zich tijdens de overgang van het Tertiair naar het Kwartair gevormd en bevindt zich in lagen van anderhalf tot vier meter onder het zand. Deze vette klei is uitermate geschikt voor dakpannen en greswaren. De in het zuiden van Nederlands Limburg aangetroffen l√∂ss tenslotte bestaat uit fijn materiaal dat door de wind werd aangevoerd. Deze kleisoort is mager en wordt gebruikt voor het vervaardigen van metselstenen (Janssen, pag. 22/23).' [N 27, 48; L 1a-m; S 21; monogr.] || Grijs- tot geelachtige, sterk samenhangende, enigszins klevende, vruchtbare grondsoort, ontstaan door afzetting van verweringsprodukten door rivieren. Leem is ook een kleiachtige grondsoort echter met een zandgehalte groter dan 20%. Zie ook het lemma ɛklei, leemɛ in wld II, afl. 8 (pottenbakker e.a.), blz. 31.' [N 27, 41; N 27, 33; N 18, 2 add.; N 18, 5 add.; N 15, add.; R 3, 6; A 10, 4; Wi 52, 53; Vld.; monogr.] I-8, II-8

kleibereider

leemmaker: lęjmmē̜kǝr (Klimmen)

De arbeider die de klei uitspreidt, besproeit met water, omzet en met de voeten kneedt. [N 98, 62; monogr.] II-8

kleikar

leemkar: lęjmkar (Klimmen)

Slagkar waarmee de gegraven delfstof over de weg naar de voorraadplaats werd vervoerd. De kleikar werd getrokken door een paard. [N 98, 48; monogr.] II-8

kleikruiwagen

schubkarre: šupkar (Klimmen)

Kruikar met bak, gebruikt om de gestoken klei vanuit de kleiput te vervoeren. De bak van de kruiwagen werd in Q 111 een kom (kǫmp) genoemd. Met de term taai(e)-kar (L 381) werd oorspronkelijk de kleikruiwagen aangeduid waarmee de gemalen klei van de kleimolen naar de vormtafel werd gebracht. Deze gemalen klei, die een hoge graad van taaiheid had bereikt, werd ook wel taaie (tę ̞j\) genoemd (Geuskens, pag. 36). [N 98, 43; monogr.] II-8

klein hoefblad

wilde rabarber: Veldeke groot hoefblad wille rabarber (Klimmen)

groot hoefblad [N 92 (1982)] III-4-3

klein in zijn soort

charmoule (wa.): krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). sjaermoel (Klimmen), duimeling: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). dumeling (Klimmen), kabberdoes: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kabberdoes (Klimmen), krauwel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). krawwel (Klimmen), kroddel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kroddel (Klimmen), kruikenstop: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kroekesjtop (Klimmen), kruppel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). kröppel (Klimmen), muggenpis: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). mögkepis (Klimmen), onderdeur: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). ongerduër (Klimmen), piezel: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). piezel (Klimmen), rebbedopje: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). rebbedepke (Klimmen), spin: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). sjpin (Klimmen), splinter: krawwel, sjplinter, kroekesjtop, dumeling, kroddel, piezel, ongerduër, rebbedepke, sjaermoel, sjpin, kröppel, kabberdoes (= klein huis, kleine winkel of café), mögkepis (= regen van geen betekenis). sjplinter (Klimmen)

iets dat klein is in zijn soort [piepeling, ruigte, geneuk] [N 91 (1982)] III-4-4

klein paard

(een) tweedehands (paard): twīǝdǝhans (Klimmen), ardenner: ardɛnǝr (Klimmen), bidet: bidi (Klimmen), pony: poni (Klimmen), pǫni (Klimmen)

Bedoeld is een paard dat lichter is dan een gewoon boerenpaard en dat men in de koets kan spannen. Een pony is lichter dan een bidet, die op zijn beurt niet zo zwaar als een ardenner is (P 49). Een dubbele pony is zwaarder dan een (enkele) pony of bidet (L 424). Een bidet, iets groter dan een pony, dient veelal als loop- en koetspaard (P 192, Q 168, 242). Een hit - waarbij eveneens een onderscheid tussen enkele en dubbele hit wordt gemaakt - kan vergeleken worden met een pony of bidet. Een ardenner is kort, dik en gedrongen (P 46), groter dan een pony maar kleiner dan een gewoon paard. Uit de antwoorden blijkt een sterke wisseling van de accentuering in pony en bidet. Pony met initiaal accent is aan het Nederlands, met finaal acent aan het Franse poney ontleend. De beginaccentuering in bidet gaat op een autonome ontwikkeling in de dialecten terug. Buiten de genoemde termen komen er nog een vrij groot aantal andere voor. Zie afbeelding 1. [JG la, lb, lc, 2c; N 8, 62a, 62b, 62c en 62d; A 4, 3; L 20, 140], [JG la, lb, lc, 2c; N 8, 62a, 62b, 62c en 62d; A 4, 3; L 20, 3], [JG la, lb, lc, 2c; N 8, 62a, 62b, 62c en 62d; A 4, 3; L 20, 63] I-9

klein persoon

broekenmannetje: héé is en brookeménneke (Klimmen), dat hij zich strospieren onder de voeten legt: es hae zich e sjtrue-sjpier ònger de veut lègkt (Klimmen), hij kan een varken naar de vot inkijken: kan hae e verke nao de vot i-kieke (Klimmen), kop-eik: héé is en kop-eik (Klimmen), krauwel, een -: t is ne krawwel (Klimmen), kreupel, een -: héee is enne kröppel (Klimmen), krots: t is ne kräötsj (Klimmen), kruikescherf: héé is enne krōēkesjpèref (Klimmen), kruikestok: héé is enne krōēkesjtik (Klimmen), kruikestop: héé is enne krōēkesjtop (Klimmen)

klein van gestalte [N 10 (1961)] III-1-1

klein van gestalte

een vuist hoger als een varken: héé is en vōēs hôôger ès en vérreke (Klimmen), klein van postuur: héé is klein van postūūr (Klimmen), klein van stuk: héé is klein van sjtök (Klimmen), maar een vuist hoger als een varken: hae is mèr n voes hoeëger es e verke (Klimmen)

klein van gestalte [N 10 (1961)] III-1-1

Overzicht