| 32885 |
haren |
afkloppen:
afklǫpǝ (Q253p Montzen),
daverwatig slaan:
dā.vǝrwǭ.tex slū.ǝn (L414p Houthalen),
dǭ.vǝrwē̜tex slō.ǝn (Q071p Diepenbeek),
dǭvǝrwǫǝtex slō.ǝn (Q001p Zonhoven),
dengeln (du.):
dęŋǝlǝ (Q284p Eupen),
een zaag dervan maken:
ǝn zē̜x˲ dǝrvan mā.kǝ (L418p Niel-bij-As),
haarhameren:
hārhāmǝrǝ (L269p Blerick),
harden:
hē̜ǝdǝ (Q121p Kerkrade),
haren:
(h)ārǝ (L369p Kinrooi, ...
L372p Maaseik,
Q009p Maasmechelen,
Q032a Puth),
(h)ārǝ(n) (Q007p Eisden, ...
Q021p Geleen,
L422p Lanklaar,
Q015p Stein),
(h)ārǝn (Q014p Urmond),
(h)ǭrǝ (Q083p Bilzen),
(h)ǭǝrǝ (Q002p Hasselt),
hã(ǝ)rǝ (Q002p Hasselt),
hãrǝ (Q156p Borgloon, ...
Q004p Gelieren Bret,
Q002p Hasselt,
Q088p Lanaken,
P051p Lummen,
P045p Meldert,
Q010p Opgrimbie,
K357p Paal,
K361p Zolder),
hãrǝ(n) (K278p Lommel),
hárǝ (K361a Boekt Heikant),
hø̜̄rǝ (P058p Stevoort),
hā.(ǝ)rǝ(n) (L317p Bocholt, ...
L419p Elen),
hā.rǝ (L359p Beek, ...
L360p Bree,
L363p Ellikom,
L366p Gruitrode,
L370p Kessenich,
L369p Kinrooi,
L364p Meeuwen,
L319p Molenbeersel,
L367p Neerglabbeek,
L368p Neeroeteren,
L362p Opitter,
L415p Opoeteren,
L358p Reppel,
L361p Tongerlo,
L365p Wijshagen),
hā.rǝn (L312p Neerpelt),
hārǝ (L191p Afferden, ...
Q102p Amby,
L244c America,
Q038p Amstenrade,
L250p Arcen,
L417p As,
L333p Asenray / Maalbroek,
L295p Baarlo,
L324p Baexem,
L327p Beegden,
L300p Beesel,
L297p Belfeld,
L429a Berg,
Q103p Berg / Terblijt,
L192p Bergen,
K358p Beringen,
K318p Berverlo,
Q029p Bingelrade,
L269p Blerick,
L215p Blitterswijck,
Q211p Bocholtz,
Q096a Borgharen,
L428p Born,
L331b Boukoul,
L360p Bree,
L247p Broekhuizen,
L434a Broeksittard,
Q035p Brunssum,
L426p Buchten,
L323p Buggenum,
Q096p Bunde,
L431p Dieteren,
L421p Dilsen,
Q027p Doenrade,
L415a Dorne,
L381p Echt,
L288c Eind,
L430p Einighausen,
L320a Ell,
Q207p Epen,
Q119p Eygelshoven,
Q262p Eynatten,
Q202p Eys,
L214a Geysteren,
L326p Grathem,
L425p Grevenbicht / Papenhoven,
L249p Grubbenvorst,
Q203p Gulpen,
L429p Guttecoven,
L322p Haelen,
Q110p Heek,
L328p Heel,
Q105p Heer,
Q113p Heerlen,
L291p Helden,
L384p Herkenbosch,
L330p Herten,
K360p Heusden,
L292p Heythuysen,
Q039p Hoensbroek,
P188p Hoepertingen,
L325p Horn,
L246p Horst,
L414p Houthalen,
Q100p Houthem,
Q109p Hulsberg,
L320p Hunsel,
L289a Hushoven,
Q096b Itteren,
Q028p Jabeek,
Q255p Kelmis,
Q121p Kerkrade,
P055p Kermt,
L298p Kessel,
Q002b Kiewit,
Q111p Klimmen,
L432a Koningsbosch,
P118p Kozen,
L265b Kronenberg,
L379p Laak,
L288b Laar,
L289b Leuken,
L211p Leunen,
L434p Limbricht,
Q104a Limmel,
L376p Linne,
L248p Lottum,
L377p Maasbracht,
L267p Maasbree,
L332p Maasniel,
Q095p Maastricht,
Q192p Margraten,
Q204a Mechelen,
L217p Meerlo,
Q099p Meerssen,
L265p Meijel,
L246b Melderslo,
L383p Melick,
Q034p Merkelbeek,
L209p Merselo,
L245p Meterik,
Q196p Mheer,
L382p Montfort,
Q022p Munstergeleen,
L288p Nederweert,
L294p Neer,
Q096c Neerharen,
L321p Neeritter,
L418p Niel-bij-As,
Q117p Nieuwenhagen,
L433p Nieuwstadt,
Q197p Noorbeek,
L322a Nunhem,
L427p Obbicht,
L380p Ohé,
L216p Oirlo,
Q033p Oirsbeek,
L216a Oostrum,
L416p Opglabbeek,
Q010p Opgrimbie,
L371p Ophoven,
L288a Ospel,
Q095a Oud-Caberg,
L290p Panningen,
L381b Peij,
L387p Posterholt,
Q111q Ransdaal,
Q203a Reijmerstok,
Q012p Rekem,
L299p Reuver,
Q158p Riksingen,
Q117b Rimburg,
L329p Roermond,
L293p Roggel,
L373p Roosteren,
Q099q Rothem,
Q118p Schaesberg,
Q098p Schimmert,
Q115p Schin op Geul,
Q032p Schinnen,
Q030p Schinveld,
L266p Sevenum,
Q101a Sibbe / IJzeren,
L192a Siebengewald,
Q116p Simpelveld,
Q195p Sint Geertruid,
L385p Sint Odilienberg,
P119p Sint-Lambrechts-Herk,
Q020p Sittard,
L378p Stevensweert,
L296p Steyl,
L423p Stokkem,
L318p Stramproy,
L432p Susteren,
L331p Swalmen,
L318c Swartbroek,
L246a Swolgen,
L270p Tegelen,
Q209p Teuven,
L374p Thorn,
L318b Tungelroy,
Q112b Ubachsberg,
Q097p Ulestraten,
Q222p Vaals,
Q178p Val-Meer,
Q101p Valkenburg,
L268p Velden,
L271p Venlo,
L210p Venray,
L244a Veulen,
Q208p Vijlen,
L386p Vlodrop,
L214p Wanssum,
L368b Waterloos,
Q117a Waubach,
L289p Weert,
Q278p Welkenraedt,
L213p Well,
L215a Wellerlooi,
Q113a Welten,
L375p Wessem,
Q201p Wijlre),
hārǝ(n) (Q018p Geulle, ...
L356p Grote-Brogel,
L316p Kaulille,
L418p Niel-bij-As,
L355p Peer,
L313p Sint Huibrechts Lille,
L354p Wijchmaal),
hārǝn (Q019p Beek, ...
Q072p Beverst,
Q071p Diepenbeek,
L352p Hechtel,
L413p Helchteren,
L426z Holtum,
L315p Kleine-Brogel,
Q019a Neerbeek),
hē̜rǝ (Q102p Amby, ...
Q038p Amstenrade,
Q202p Eys,
L330p Herten,
L379p Laak,
Q036p Nuth,
L380p Ohé,
Q032p Schinnen,
L296p Steyl),
hǫ(u̯)ǝrǝn (Q071p Diepenbeek, ...
K278p Lommel),
hǫǝrǝ(n) (K317a Kerkhoven, ...
P214p Montenaken),
hǭ ̞rǝ (Q002a Godschei),
hǭ ̞rǝn (L352p Hechtel, ...
L413p Helchteren),
hǭ.rǝ (K360p Heusden, ...
K361p Zolder),
hǭ.rǝ(n) (L313p Sint Huibrechts Lille),
hǭ.rǝn (L282p Achel),
hǭdǝ (Q167p Koninksem, ...
Q240p Lauw,
Q180p Mal,
Q177p Millen,
Q182p Nerem,
Q241p Rutten,
Q181p Sluizen),
hǭrn (Q001p Zonhoven),
hǭrǝ (Q168p 'S-Herenelderen, ...
P179p Aalst,
P120p Alken,
Q077a Alt-Hoeselt,
Q163p Berg,
Q072p Beverst,
P113p Binderveld,
Q160p Bommershoven,
Q156p Borgloon,
Q159p Broekom,
Q071p Diepenbeek,
P049p Donk,
P115p Duras,
Q086p Eigenbilzen,
Q198p Eijsden,
Q087p Gellik,
Q003p Genk,
L164p Gennep,
Q173p Genoelselderen,
Q002a Godschei,
L244b Griendtsveen,
Q193p Gronsveld,
Q170p Grote-Spouwen,
P048p Halen,
P173p Halmaal,
L286p Hamont,
Q081a Heesveld-Eik,
L165p Heijen,
Q174p Herderen,
P050p Herk-de-Stad,
Q077p Hoeselt,
Q165p Hopmaal,
L414p Houthalen,
Q157p Jesseren,
Q188p Kanne,
Q176a Ketsingen,
K359p Koersel,
P046p Linkhout,
Q095p Maastricht,
Q089p Martenslinde,
P176a Melveren,
Q169p Membruggen,
L159a Middelaar,
P183p Mielen-boven-Aalst,
L163a Milsbeek,
L115p Mook,
Q090p Mopertingen,
Q082p Munsterbilzen,
P213p Niel-Bij-Sint-Truiden,
P117p Nieuwerkerken,
Q198b Oost-Maarland,
P222p Opheers,
L163p Ottersum,
Q003a Oud-Waterschei,
Q157a Overrepen,
K357p Paal,
L355p Peer,
Q175p Riemst,
Q168a Rijkhoven,
Q093p Rosmeer,
P107a Rummen,
Q187p Sint Pieter,
Q154p Sint-Huibrechts-Hern,
P176p Sint-Truiden,
P054p Spalbeek,
Q162p Tongeren,
Q178p Val-Meer,
Q166p Vechmaal,
Q091p Veldwezelt,
P192p Voort,
Q172p Vroenhoven,
P211p Waasmont,
Q084p Waltwilder,
Q078p Wellen,
Q155p Werm,
Q094b Wolder / Oud-Vroenhoven / Wiler,
Q179p Zichen-Zussen-Bolder,
Q005p Zutendaal),
hǭrǝ(n) (Q080p Vliermaal, ...
Q001p Zonhoven),
hǭrǝn (K318p Berverlo, ...
Q072p Beverst,
L353p Eksel,
L286p Hamont,
K316p Heppen,
L314p Overpelt,
Q076p Romershoven),
hǭtǝ (Q242p Diets-Heur),
hǭǝrǝ (P179p Aalst, ...
P187p Berlingen,
P224p Boekhout,
Q160p Bommershoven,
P218p Borlo,
P182p Buvingen,
P186p Gelinden,
Q153p Gors-Opleeuw,
P184p Groot-Gelmen,
Q079p Guigoven,
P195p Gutschoven,
P197p Heers,
Q094p Hees,
Q164p Heks,
Q158a Henis,
P188p Hoepertingen,
P219p Jeuk,
P180p Kerkom,
Q152p Kerniel,
Q074p Kortessem,
P118p Kozen,
P057p Kuringen,
K314p Kwaadmechelen,
P220p Mechelen-Bovelingen,
P177a Ordingen,
Q161p Piringen,
P107a Rummen,
P052p Schulen,
P119p Sint-Lambrechts-Herk,
P121p Ulbeek,
P174p Velm,
Q171p Vlijtingen,
P227p Vorsen,
P211p Waasmont,
Q078p Wellen,
P118a Wijer,
P172p Wilderen,
Q073p Wimmertingen,
Q079a Wintershoven,
P177p Zepperen,
Q005p Zutendaal),
hǭǝrǝn (Q071p Diepenbeek, ...
L353p Eksel,
L286p Hamont,
K315p Oostham,
P223p Rukkelingen-Loon,
K353p Tessenderlo,
Q075p Vliermaalroot),
h˙ārǝ (Q200p s-Gravenvoeren, ...
Q247p Sint-Martens-Voeren,
Q247a Sint-Pieters-Voeren,
Q118a Terwinselen),
h˙ǭ(ǝ)rǝ (P044p Zelem),
h˙ǭrǝ (P057p Kuringen, ...
P047p Loksbergen,
P051p Lummen,
P058p Stevoort,
P056p Stokrooie),
h˙ǭǝrǝ (P053p Berbroek, ...
P055p Kermt),
ā.rǝ (L372p Maaseik),
ārǝ (Q006p Leut, ...
Q016p Lutterade,
Q012p Rekem,
Q031p Spaubeek,
L423p Stokkem,
Q013p Uikhoven),
ārǝ(n) (Q011p Boorsem, ...
L424p Meeswijk,
L420p Rotem),
ārǝn (Q008p Vucht),
ǭrǝ (P186p Gelinden, ...
P175p Gingelom,
P176p Sint-Truiden),
ǭǝrǝ (P178p Brustem),
hekelen:
hī.ǝkǝlǝ (Q005p Zutendaal),
kapothouwen:
kǝpǫthōǝ (Q071p Diepenbeek, ...
Q002a Godschei,
Q081a Heesveld-Eik,
Q082p Munsterbilzen),
kǝpǫthǫu̯ǝ (Q072p Beverst),
kapotslaan:
kǝpǫtslō.ǝn (Q001p Zonhoven),
kǝpǫtslū.ǝn (L414p Houthalen),
kloppen:
kløpǝ (Q035a Rumpen),
klǫpǝ (Q284p Eupen, ...
Q259p Lontzen,
Q206p Slenaken),
slecht haren:
slē̜.x hǭrǝn (Q082p Munsterbilzen, ...
Q197p Noorbeek,
Q197a Terlinden),
tanden ophouwen:
tan ǫphou̯ǝ (L417p As, ...
L418p Niel-bij-As,
L416p Opglabbeek),
tandjes derin slaan:
tęntšǝs˲ dǝrę.n slū.ǝn (Q003p Genk),
uitkloppen:
ōu̯ǝtklǫpǝ (Q071p Diepenbeek),
ūtklǫpǝ (L271p Venlo)
|
De benamingen voor de handeling als geheel. Voor enkele plaatsen zijn opgaven bekend die het in de algemene toelichting genoemde "verkeerd haren" betreffen; ze zijn aan het einde van het lemma opgenomen. Zie ook het lemma ''daverwaat''. Haren is het uitkloppen van de snede van de zeis langs het haarpad aan de bovenzijde van het blad, op een aambeeldje (haarspit) met een hamer (haarhamer), om de snede scherp te houden. Het wordt buiten de maaitijd doorgaans ''s avonds op de boerderij gedaan, soms op het haarblok (zie kaart 25). Tijdens de maaitijd haart men enige malen per dag in het veld, ongeveer na drie uur maaien. Men zit dan op de grond, met gespreide benen, waartussen het spit in de grond wordt geslagen (afbeelding 7a). Soms wordt het zeisblad van de steel genomen; zie kaart 25, waarop het gebied is aangegeven waar dit gewoonlijk gebeurt en waarop ook de verspreiding van het haarblok in Belgisch Limburg is opgetekend. Het van de steel nemen van het blad zal met name voorkomen bij modernere verbindingen die dit gemakkelijk toelaten, zoals een zeisring met schroeven. Indien men de zeis niet demonteert, heeft men als haargetuig, naast spit en hamer, ook een of twee haargaffels nodig, waarin de steel of een van de handvatten rust. Het blad wordt met de linkerhand en -arm in evenwicht gehouden op het haarspit. Soms gaat het mes daartoe onder het linkerbeen door. Men begint te kloppen aan de hak van het mes, met de hamer in de rechterhand; de rechterelleboog blijft daarbij op dezelfde plaats op de dij rusten, zodat een regelmatige en vaste slag op dezelfde plek wordt verkregen. Intussen verschuift men met de linkerhand het zeisblad langzaam over het haarspit, van de hak tot de punt. De bewerking duurt ongeveer een half uur. Het zachte staal van het blad wordt daarmee uitgedreven. De hamerslagen harden het staal en maken het dunner; beide effecten zijn nodig om het te kunnen slijpen. Haren is een minutieus werk. De scherpe bek van de hamer moet precies op de rand van het blad, het haarpad, vallen. Als de slag te ver naar binnen valt, krult het pad omhoog. Het pad mag ook niet te breed worden; het is dan kwetsbaarder voor beschadiging door oneffenheden in de bodem of steentjes. Te lang of onregelmatig uitkloppen kan het blad onherroepelijk beschadigen. [N 18, 84; JG 1a, 1b, 2c; A 4, 28d; A 23, 16II; L 1a-m, 1u, 84; L 20, 28d; S 12; R 3, 67; Lu 1, 16II; add, uit N 11, 88; N 14, 131; L 26, 4; monogr.] || De benamingen voor de handeling als geheel. Voor enkele plaatsen zijn opgaven bekend die het in de algemene toelichting genoemde "verkeerd haren" betreffen; ze zijn aan het einde van het lemma opgenomen. Zie ook het lemma ''daverwaat''. Haren is het uitkloppen van de snede van de zeis langs het haarpad aan de bovenzijde van het blad, op een aambeeldje (haarspit) met een hamer (haarhamer), om de snede scherp te houden. Het wordt buiten de maaitijd doorgaans ''s avonds op de boerderij gedaan, soms op het haarblok (zie kaart 25). Tijdens de maaitijd haart men enige malen per dag in het veld, ongeveer na drie uur maaien. Men zit dan op de grond, met gespreide benen, waartussen het spit in de grond wordt geslagen (afbeelding 7a). Soms wordt het zeisblad van de steel genomen; zie kaart 25, waarop het gebied is aangegeven waar dit gewoonlijk gebeurt en waarop ook de verspreiding van het haarblok in Belgisch Limburg is opgetekend. Het van de steel nemen van het blad zal met name voorkomen bij modernere verbindingen die dit gemakkelijk toelaten, zoals een zeisring met schroeven. Indien men de zeis niet demonteert, heeft men als haargetuig, naast spit en hamer, ook een of twee haargaffels nodig, waarin de steel of een van de handvatten rust. Het blad wordt met de linkerhand en -arm in evenwicht gehouden op het haarspit. Soms gaat het mes daartoe onder het linkerbeen door. Men begint te kloppen aan de hak van het mes, met de hamer in de rechterhand; de rechterelleboog blijft daarbij op dezelfde plaats op de dij rusten, zodat een regelmatige en vaste slag op dezelfde plek wordt verkregen. Intussen verschuift men met de linkerhand het zeisblad langzaam over het haarspit, van de hak tot de punt. De bewerking duurt ongeveer een half uur. Het zachte staal van het blad wordt daarmee uitgedreven. De hamerslagen harden het staal en maken het dunner; beide effecten zijn nodig om het te kunnen slijpen. Haren is een minutieus werk. De scherpe bek van de hamer moet precies op de rand van het blad, het haarpad, vallen. Als de slag te ver naar binnen valt, krult het pad omhoog. Het pad mag ook niet te breed worden; het is dan kwetsbaarder voor beschadiging door oneffenheden in de bodem of steentjes. Te lang of onregelmatig uitkloppen kan het blad onherroepelijk beschadigen.' [N 18, 84; JG 1a, 1b, 2c; A 4, 28d; A 23, 16II; L 1a-m, 1u, 84; L 20, 28d; S 12; R 3, 67; Lu 1, 16II; add, uit N 11, 88; N 14, 131; L 26, 4; monogr.]
I-3
|