| 32779 |
zaadeg |
zaai[eg]:
zeęi̯[eg] (L429a Berg)
|
Met zaadeg wordt de eg bedoeld waarmee men het (meestal met de hand) gezaaide graan in de aarde werkt. Daarvoor had men vroeger vaak een aparte driehoekige, vierkante of trapeziumvormige houten eg, die later geheel in ijzer was uitgevoerd. Als zaadeg werd in latere tijden een combinatie van 3 of 4 eggetjes gebruikt. Als men voor de verschillende egwerkzaamheden maar één eg ter beschikking had, spande men deze bij het ondereggen van zaak "bot" aan. Voor zover er bijzonderheden omtrent de vorm (‚àÜ, vierkant, –î ), het materiaal en het aantal tanden van deze eg werden opgegeven, zijn deze achter de betrokken plaatsnummers vermeld. Voor zaadeg opgegeven benamingen die meer op de vorm van deze eg wijzen of op het materiaal waaruit deze vervaardigd is, zijn aan het einde van het lemma geplaatst. Wat bedoeld wordt met ''eg'' en ''eg'' is aangegeven in de toelichting bij het lemma ''eg''.' [JG 1a + 1b + 1c + 2c; N 11, 71; N 11A, 159; N J, 10 add.; N P, 15 + 16 add.; A 13, 16b; div.; monogr.]
I-2
|
| 32996 |
zaaien |
zaaien:
zēǝi̯ǝ (L429a Berg)
|
[N 15, 1a; JG 1a, 1b; A 2, 70; L A2, 234; L 8, 102; L 24, 6a; S 45; Wi 40; RND 111; monogr.]
I-4
|
| 33241 |
zaaien, van bieten |
poten:
pǭtǝ (L429a Berg)
|
Vergelijk ook het algemene lemma Zaaien in aflevering I.4 en Poten. Het object is steeds bieten, enz. [N 12, 43; N 15, 1c; monogr.]
I-5
|
| 32691 |
zaaivoren, diep ploegen |
akkeren:
akǝrǝ (L429a Berg),
diep akkeren:
[diep akkeren] (L429a Berg
[(met tractorploeg)]
),
diep varen:
[diep] ˲vãrǝ (L429a Berg)
|
Onder diep ploegen wordt in dit lemma primair het ploegen van de zaaivoor verstaan: de manier van ploegen waarbij de aarde ± 20 cm wordt omgezet en waarbij de verspreide mest door de voorschaar of mestinlegger in de voor wordt geschoven, om vervolgens door de opgeploegde aarde te worden bedekt. Akkerland wordt voor wintergraan in het najaar, voor zomergewassen in het voorjaar gezaaivoord. Van een aantal termen in dit lemma, zoals diep (om)akkeren, diep (om)bouwen, (heel) diep ploegen e.d., wordt betwijfeld of ze het ploegen van de normale zaaivoor betreffen. Ze werden hier toch opgenomen, omdat ze niet onder te brengen waren in de lemmata te diep ploegen en ondergronden. Ze zullen in plaatsen waar men voor het ploegen van de zaaivoor een aparte term zonder diep als bepaling kent, van toepassing zijn op het ploegen van een diepere voor dan die welke bij het zaaivoren nodig of gebruikelijk is. Termen voor "twee voren op elkaar ploegen" vindt men ook in het lemma een weide scheuren. Voor (delen van) varianten in de (.. .)-vorm zie men de lemmata diep, ploegen en zaaivoor ca. [JG 1b + 1d; N 11, 42b + 46; N 11A, 108a + 111a + 132; A 27, 24b; Lu 5, 24b; monogr.]
I-1
|
| 33143 |
zandzeef, onderste zeef in de wanmolen |
fijn zeef:
fin zēf (L429a Berg)
|
De tweede, fijne, zeef in de wanmolen die het zand scheidt van hetgeen door de bovenste zeef is gekomen, zodat dit graanafval (stukjes aar, onkruidzaad, kleine korrels, enz.) als veevoer gebruikt kan worden. Zie ook de toelichting bij de lemma''s ''zeef in de wanmolen'' (6.3.7) en ''graanafval'' (6.1.30). [N 14, 45a; JG 1b -gedeeltelijk-; monogr.]
I-4
|
| 33101 |
zang, bussel gelezen aren |
zang:
zaŋ (L429a Berg)
|
De bussel die de arenlezers bijeenbrengen. Vergelijk het lemma ''bussel geharkte aren'' (5.2.3). In het westen van de Kempen wordt opgemerkt dat dergelijke zangen vooral bij het lezen van hennep worden gemaakt. In het Noord-Truierlands worden de zangen niet gebonden, maar los verzameld. Godsschel, naar Jongeneel 1884, is een metafoor naar de vorm van de altaarbel. [N 15, 36; JG 1a, 1b, 1c, 2c; monogr.]
I-4
|
| 33142 |
zeef in de wanmolen |
grof(fe) zeef:
grǭf zēf (L429a Berg)
|
De zeef, in de vorm van een rooster, waarop de nog met graanafval vermengde korrels in de wanmolen vallen. Naar gelang de grootte van de korrel onderscheidt men wel de tarwezeef, de haverzeef, enz. In dit lemma gaat het alleen om het tweede deel van dergelijke samenstellingen; alleen wanneer een dergelijke samenstelling opponeert met de benaming voor de zandzeef (zie het lemma ''zandzaaf, onderste zeef in de wanmolen'', 6.3.8) is deze hier opgenomen. [N 14, 45a; JG 1a, 1b, 2c; monogr.]
I-4
|
| 33225 |
zeef van de aardappelsorteermachine, algemeen |
zeef:
zēf (L429a Berg)
|
In dit lemma staan de algemene benamingen voor de zeef in de sorteermachine bijeen. Voor zover er (lexicaal onderscheiden) aparte benamingen zijn voor de specifieke zeven, zijn deze in de drie volgende lemmata verwerkt. Vaak is het meervoud opgegeven: de zeven van de sorteermachine. [N 12, 34d]
I-5
|
| 33162 |
zeer kleine aardappelen |
huiven:
ȳvǝ (L429a Berg),
kleine aardappelen:
klęi̯n ɛrpǝl (L429a Berg),
kriel:
kril (L429a Berg),
varkensaardappelen:
vęrkǝsɛrpǝl (L429a Berg)
|
Naast de neutrale termen voor kleine aardappeltjes onderscheidt men de kwalitatief zeer goede kleine aardappelen die voor het poten worden gebruikt (vergelijk het lemma Pootgoed, Pootaardappelen) én de kwalitatief slechte, die als veevoeder worden verwerkt. Huiven is de plaatselijke benaming voor "knikkers". De vorm "burel" is te beschouwen als een variant van "budel" waaruit "boel" is ontstaan; zie onder "kleine boel". "Mussekoppen", een leenvertaling van "tête de moineau", betekent eigenlijk een kleine soort kolen, die als brandstof in huis wordt gebruikt. In L 292a werd de zegswijze opgegeven: "Hiej is ein österke verloren," of: "Hiej is ein österke kapot gegange". Het type "österke" staat hier voor "pater-nosterke", de rozenkrans; vergelijk ook de typen "osterkraaltjes" en "rozenkranskrallen". [N 12, 2 en 3; JG 1a; L 43, 8c; monogr.]
I-5
|
| 32869 |
zeis |
maaizeigsel:
mɛ̄zɛxsǝl (L429a Berg),
zeissel:
zɛ̄sǝl (L429a Berg)
|
De zeis is het gereedschap waarmee gras, en in de Limburgse Kempen ook graan, wordt gemaaid. De zeis bestaat uit een metalen blad (het mes) en de steel. Aan het blad bevindt zich een uitsteeksel (de arend) waarmee het blad door middel van een ring aan de steel wordt bevestigd. De hoek die de steel met het blad maakt is zodanig dat de maaier het blad evenwijdig langs het bodemoppervlak kan leiden. De bevestiging van arend en ring maakt het mogelijk die hoek aan de wensen van de maaier (de steel die hij voert, zijn lengte en zijn houding) aan te passen. Deze bevestigingsshoek is scherp, ongeveer 60 graden. De zeis wordt zodanig vastgehouden dat de steel met een hoek van eveneens ongeveer 60 graden op het vlak staat dat het blad met de grond vormt. De vorm en de afmeting van de steel van de zeis zijn aangepast aan de manier van maaien van de maaier, en ze kunnen op het eerste oog sterk van elkaar afwijken. Omdat bovendien de handvatten doorgaans verstelbaar zijn, kan eenzelfde zeis op meer dan één manier gevoerd worden voor het maaien van het grasland (we zien hier af van andere toepassingen, zoals het schoonmaken van sloten e.d.). Er zijn twee hoofdmodellen te onderscheiden, op afbeelding 4 "model A" en "model B" genoemd; daar is ook aangegeven op welke manier de maaier deze modellen voert. Bij model A wordt de zeis bovenhands gevoerd en in balans gehouden; met het oog op die balans heeft het een lange, uitstekende steel; aan het uiteinde is vaak de strekel met een leertje bevestigd ter verbetering van de balans. Het bovenste lange handvat heeft een dwarsgeplaatste kruk, waaromheen de linkerhand van de maaier grijpt, hetzij met de linkeronderarm òp het lange handvat zodat hij de hoek van het blad op de grond daarmee be√Ønvloeden kan, hetzij met de arm onder de steel door om beter te kunnen trekken bij stuggere gewassen. Het onderste handvat is een kort en recht en wordt door de rechterhand bediend. Dit model zeis en deze wijze van voeren komen in de Limburgen verreweg het vaakst voor. Het andere model, en daarmee de andere manier van maaien, zijn met name in Zuidelijk Limburg niet geheel onbekend, al komen ze niet vaak voor. Zie ook de toelichting bij het lemma ''steel van de zeis''. Op de kaart die bij dit lemma hoort, is aangegeven waar dit model B voorkomt. Het is opvallend dat het concentratiegebied in Belgisch Limburg overeenkomst vertoont met het gebied waar de zeis zelf mej wordt genoemd, zie kaart 10. Model B heeft een gebogen houten steel, korter dan die van model A, waaraan twee korte rechte handvatten zitten, die in de richting van het blad wijzen. Het bovenste handvat kan bij dit model echter ook ontbreken; de linkerhand omvat dan het uiteinde van de steel zelf. Bij deze manier van maaien is de balans van het instrument niet zo belangrijk; de rechterhand leidt direct de baan van de zeis die eerder wordt getrokken dan gezwaaid. De steel van dit model kan ook recht (en dan ook van metaal) zijn. Ten einde hetzelfde principe van voeren te behouden, is het onderste handvat dan verlengd en van een kruk voorzien. Deze verlenging vangt de uitslag van de kromming van de steel van model B op (zie afbeelding 4, model B''). Sinds de intrede van de maaimachine in het begin van de twintigste eeuw is de betekenis van de zeis als maaiinstrument sterk achteruitgegaan, al werd zij nog lang gebruikt voor het aanmaaien van het pad voor de maaimachine (zie boven), of voor het maaien van kleine stukken grasland, bermen en slootkanten of voor de dagelijkse portie vers groenvoor voor de dieren. Zie verder de toelichtingen bij de lemma''s. De benaming van het instrument waarmee gras wordt gemaaid. In het grootste gedeelte van de Limburgse Kempen (zie kaart) gebruikte men dezelfde zeis bij de grasoogst en bij de graanoogst, maar plaatste men er een andere zwadkeerder op. In het eerste geval spreekt men van "graszeis" (zie volgend lemma); in het tweede van "korenzeis" (zie Aflevering over de Akkerbouw). In deze gevallen is in dit lemma het algemene woord voor zeis opgenomen. Zie afbeelding 4. Hoewel de zeis en de zicht in de algemene landbouwwoordenschat duidelijk onderscheiden zaken zijn (de zeis met de lange, met twee handen bediende steel voor de grasoogst, en de zicht met de korte steel, te zamen met de mathaak, voor de graanoogst) is die scheidslijn in de Limburgse dialecten niet zo scherp. Graan werd, zoals gezegd, in de Kempen met de zeis gemaaid en onder de benamingen voor de zeis komen we ook het woord zicht tegen.' [N 18, 67 en 69; JG 1a, 1b, 1c, 2c; A 4, 28a; L 20, 28a; L 1 a-m, 1u, 84; S 12; Gwn 7, 7; NE 2, I; Wi 51, R 3, 69; Lu 2, 34 II; add. uit N 18, 69 en 75, N 11, 88; N 15; N C, 3a,b; A 4, 28b; A 14, 2; A 23, 16; L 20, 28b; L 42, 46; S 45; monogr.]
I-3
|